Ove godine širom svijeta održavaju se važni izbori. Amerikanci će birati predsjednika, a Evropljani u mnogim državama izlaze na nacionalne i izbore za evropski parlament.
Foto, ilustracija: Zastave Evropske unije
Ovi izbori će sigurno još jednom pokazati da stara podjela na ljevicu, centar i desnicu u Evropi uglavnom ne važi i da su mnoge stranke i pokreti zauzeli pozicije kakve su prije nekoliko decenija bile nezamislive.
Gdje je i kako počela nestajati prvo evropska ljevica, pa kasnije i klasična evropska desnica, postoje različita mišljenja, baš kao što postoje mišljenja da današnjem političkom spektru ne nedostaje ništa, već da se razvija u skladu sa društvenim, ekonomskim i političkim tokovima.
U pokušaju odgovora na ovo pitanje, mnogi će sjetiti američkog sociologa Immanuela Wallersteina koji je tokom Hladnog rata tvrdio da je kapitalistički sistem u krizi i da će u narednim decenijama doći do njegovog redefinisanja, a što će biti ubrzano slomom rivalskog komunističkog SSSR-a koji ga je činio boljim, prikrivajući slabosti kapitalizma i pokazujući prednosti kapitalističkih ekonomija i društava u odnosu na moskovsku ideologiju koja je dovela do implozije SSSR-a.
Wallerstein je vjerovao da je svijetu potreban drugačiji sistem i da on dolazi, iako nije znao reći kako će izgledati. Međutim, da se zaključiti da bi izmjenjeni ekonomski poredak, nužno i tehnološki, doveo i do novog političkog poretka, baš kao što snažni ideološki zaokreti mogu promjeniti ekonomiju neke države. To je danas očito kada se zna da će vještačka inteligencija oblikovati gotovo sve oblasti naših života, odnosno da je upotreba naprednih tehnologija znatno izmijenila način života i rada.
Blairov „treći put“
Oni bliski ljevici i kasnije razočarani u nju kažu da je kraj evropske socijaldemokratije, kakva je bila od kraja Drugog svjetskog rata pa do sloma SSSR-a, simbolički i suštinski došao sa britanskim premijerom Tonyjem Blairom i njegovom politikom „trećeg puta“.
Taj Blairov „treći put“, bez da idemo u ideološke pojedinosti – ako je ideologija kao takva tamo uopšte i postojala jer je gotovo čitav koncept izgledao kao upustvo za tehnokratsko održavanje na vlasti, završio je pretvaranjem Londona i dijela evropskih vlada u sljedbenike politike američkog predsjednika Georga W. Busha koji je tih godina uništio Afganistan i Irak u famoznim „ratovima protiv terorizma“, a što je kasnije opisao kroz postavku„ili ste s nama ili protiv nas“.
Tako je, ako je Blairova politika krivac, ljevica napustila svoje pozicije i krenula ka centru prateći realpolitiku i odbacujući ideologiju, baš kao što je tokom Hladnog rata u otklonu od socijalizma i komunizma nastala socijaldemokratija koja je u velikom broju država Evrope dovela do „države blagostanja“, odnosno visokog životnog standarda, socijalne države i odličnih uslova za radnike.
Blairov „treći put“, koji je on definisao kao „novu politiku za novi vijek“, doživio je težak poraz i kod kuće gdje već četrnaest godina vladu predvode konzervativci. „Treći put“ danas gotovo niko i ne pominje u Ujedinjenom Kraljevstvu, iako bi se Blairovi laburisti mogli vratiti na vlast ove ili naredne godine. Brojni premijeri iz redova konzervativaca su se promjenili posljednjih godina, ali novih političkih ideja nije bilo, nakon što je tadašnji premijer David Cameron ušao u historiju kao političar koji je s vremena na vrijeme zastupao obje strane na referendumu o „Brexit-u“
Implikacije na političku scenu
Koliko je promjena u definisanju ljevice u samo nekoliko decenija bila radikalna ilustruju i riječi američkog političara Bernia Sandersa koji je u svojoj knjizi „Naša revolucija: Budućnost u koju vjerujemo“, iz 2016. godine naveo da se njega u Sjedinjenim Državama portretira kao „ekstremnog ljevičara“ i „socijalistu“, iako se zalaže za ono što je prije nekoliko desetljeća u Evropi bila standardna politika socijademokrata – besplatno školstvo i zdravstvo, socijalna pomoć ljudima u potrebi, jeftiniji domovi za radničku klasu, bolji uslovi rada i jačanje takozvanog srednjeg sloja.
Drugim riječima, evropska ljevica je postala sljedbenik američke Demokratske stranke (što se možda najbolje vidi u ponašanju njemačkih Zeleni i njihovom odnosu prema aktuelnoj američkoj administraciji) u čijim se politikama princip ljevice nazire samo u tragovima, iako ih republikanci često označavaju kao „ekstremnu desnicu“ koja najveću svjetsku silu žele pretvoriti u Venecuelu.
Da je ta promjena u politici demokrata došla brzo pokazuje primjer predsjedničkih kampanja Baracka Obame i Josepha Bidena. U Obaminoj kampanji za njegov prvi mandat česta fraza bio je „američki san“ kao moguć i na dohvat ruke, dok je Biden u više navrata koristio frazu da se ljudi bore da „stave hranu na stol“ za svoju porodicu.
Čini se da je veliki broj Amerikanaca od tada, kao i na ostatku Zapada i širom svijeta, prešao u ono što se naziva prekarijat – nedovoljno plaćeni radnik zaposlen na određeno vrijeme, pod ugovorom, angažovan na projektu, samostalni preduzimač poslova, bez zaštite na radu, odnosno oni koji svoje životne planove ne mogu praviti zbog dugoročno neriješenog radnog statusa i mogućeg prekida zaposlenja u bilo kojem trenutku. Pored toga, ekonomske krize prouzrokovanje slomom tržišta, ratovima i sankcijama situaciju za najveći broj stanovnika dodatno su pogoršali.
U međuvremenu, ljevica je zauzela stav o klimatskim promjenama, počela borbu za rodne politike, otvorila vrata za migrantne i krenula u borbu protiv „autoritarnih režima“ širom svijeta. Desnica, koja je historijski gledano gotovo uvijek za zadržavanje aktuelnog poretka jer nije sklona velikim promjenama, na to je odgovorila ograničenjima u provedbi ovih politika. Ekonomska politika dvije strane srela se na centru, pa danas rijetki na Zapadu, posebno u Sjedinjenim Državama, pomišljaju na politike za koje se Sanders zalaže. Preciznije, traje borba da se takva zatečena prava zadrže.
Kriza ideja
„Posljednji veliki italijanski filozof“, kako su ga neki nazivali, Gianni Vattimo je 2007. godine u svom zapaženom novinskom članku pitao „da li evropska ljevica imam ikakvu budućnost“, jer je već tada Bushova politika oblikovala procese u Evropi na način da se stare evropske sile gotovo nisu ni pitale za ono što je i njihov interes. Vattimo je tada zapazio da Italijom upravljaju nominalno ljevičari, ali da se zbog ekonomske zavisnosti Rima od Brisela italijanska politika potčinila centrima moći van Italije. Vattimo je tada tvrdio da se evropska ljevica pomjera ka centru i da nema naznaka da će se otuda vratiti, a da evropska desnica popunjava prazan prostor i jača.
U junu 2019. godine u intervjuu za španski El Pais Vattimo je izjavio da se „nada da će umrijeti prije nego sve pukne“, analizirajući stanje i procese u Evropi. U septembru prošle godine Vattimo je preminuo, a procesi i krize iz 2019. godine još uvijek traju i nema naznaka kako i kada bi se mogli završiti. Tako je otišao još jedan istaknuti ljevičar filozof, dok je sve manje kvalitetnih ideja kako popraviti postojeći sistem. Parafrazirajmo britansko-ruskog filozofa Isaiaha Berlina koji je krajem dvadesetog vijeka rekao da „u literaturi sve vrvi od nobelovaca a nigdje talenta“, pa recimo da danas sve vrvi od stranaka i pokreta, ali novih ideja u politici na Zapadu gotovo da nema.
Vattimovo zapažanje da se ljevica pomjerila ka centru se pokazalo kao tačno, ali ne i da je desnica popunila njeno mjesto. Protekla decenija pokazuje da se i desnica pomakla ka centru, što pokazuju primjeri u najvećim evropskim državama koje navodimo u ovom tekstu. Pored toga, jačanje Evropske unije i njene birokratije novi je momenat koji bitno određuje evropske političke tokove. Grčki novinar Basil Coronakis u jednoj knjizi će Brisel nazvati „otuđenom državom“.
Političko šarenilo: Da li postoje razlike?
Tradicionalna politološka podjela političkih stranaka sada treba dopune, posebno nakon što su u mnogim državama važni faktori postali pokreti koji se okupljaju specifično „za“ neku politiku. Španski Podemos, Pokret pet zvjezdica u Italiji, Preporod u Francuskoj predsjednika Emmanuela Macrona, Alternativa za Njemačku… samo su neki od primjera političkog fenomena koji se pojavio u velikom dijelu Evrope kao odgovor na aktuelne društvene, ekonomske i političke procese, često ne obavljajući u potpunosti zadatak koji su sebi postavili.
Nakon postojeće krize, zahvaljujući medijima i društvenim mrežama, pokret preraste u stranku, ili u lokalnu listu koja u osnovi nema ideologiju kakvu imaju tradicionalne političke stranke koje svoje programe zasnivaju na specifičnostima u određenoj državi. U osnovi takvi pokreti mogu uzdrmati postojeći poredak i zadate obrasce ponašanja, ali već sada je legitimno pitanja koliko dugo. Mnogi od njih koji su se pojavili nakon ekonomske krize iz 2008. godine sada ne postoje (na primjer, španski Ciudadanos), mnogi imaju malu ulogu u političkim procesima (Pet zvijezda u Italiji), dok samo rijetki opstaju pretvarajući se u stranku koju mainstream mediji gotovo po pravilu strpaju u radikalnu ljevicu (Podemos) ili radikalnu desnicu (Alternativa za Njemačku).
Svrstavanje u radikalnu desnicu ili ljevicu u Evropi praktički znači da stranka neće doći na vlast dok sama ne osvoji većinu, što je neostvareni san i onih koji postoje decenijama. U povoljnijoj verziji ulazak u koaliciju se plaća promjenom stavova. Sjetimo se Massima D’Aleme koji je od 1998. godine vodio osamnaest mjeseci vladu Italije, postavši prvi bivši pripadnik komunističke partije na čelu neke zemlje članice NATO-a. D’Alema tada nije uradio ništa što bi ugrozilo NATO, Evropsku uniju ili postojeći kapitalistički poredak, a što bi se očekivalo od komuniste.
Primjer francuskog Nacionalnog fronta, kojeg su pola stoljeća vodili Jean-Marie Luis Le Pen i njegova kćer Marine Le Pen, još je ilustrativniji. Svaka prijetnja da će Marine Le Pen preuzeti vlast završavala je ujedinjevanjem ostatka političke scene protiv nje. Shodno tome i stranka se mijenjala. Otac Le Pen je bio protiv muslimana i Jevreja, kćer Marine samo protiv muslimana, a sadašnji novi lider Jordan Bardella, koji je u ljubavnoj vezi sa unukom osnivača i sestričnom prethodne predsjednice, kaže da nije protiv migranata ako žele prihvatiti francusku kulturu. Stranka je 2018. godine promjenila ime u Nacionalno okupljanje, a njen program ima elemente krajnje desnice, liberalizma, tržišnog protekcionizma, konzervativizma, euroskepticizma i želi povezivanje sa Rusijom koju vodi bivši komunistički obavještajac Vladimir Putin.
Govoreći o Rusiji i tamošnjoj vladajućoj stranci Jedinstvena Rusija treba spomenuti i drugi fenomen, odnosno pojavu stranaka koje se u engleskom jeziku nazivaju „catch all party“. Radi se o strankama koje u sebi sadrže različite interesne grupe, često potpuno različitih političkih ideja. Putin u svojoj stranci okuplja one koji su za saradnju sa Zapadom, oni koji su za okretanje ka Aziji, religiozne, bivše komuniste… Ili, u našem susjedstvu, Srpska napredna stranka u kojoj Aleksandar Vučić okuplja one koji su za Zapad i one koji su za najbliže veze sa Rusijom i Kinom.
Promjene je doživjela i konzervativna Krščansko-demokratska unija (CDU) i to u periodu kada je upravljala tom strankom i Njemačkom Angela Merkel, koju je bivši kancelar Helmut Kohl nazivao svojom „djevojčicom“ i koju je naknadno optužio da je „uništila njegovu Evropu“, jer je otvorila vrata milionima migranata, odsutala od konzervativnih načela stranke i vodila lošu vanjsku politiku. Danas u opoziciji CDU pokušava zauzeti poziciju između vladajućih socijaldemokrata, liberala i zelenih te opozicione Alternative za Njemačku (AfD). Ali, CDU je bliže vladajućim nego AfD-u po gotovo svim pitanjima.
Zvanični Berlin, sa aktuelnom i prošlom vladom koju je vodila Merkel, u susjednoj Poljskoj našao je boljeg partnera u proevropskoj liberalnoj koaliciji na čelu sa Donadom Tuskom, sada poljski premijer a ranije predsjednik Evropskog vijeća. Njegovi najveći rivali, desničari iz stranke Pravo i pravda (PiS), nisu uspjeli pronaći zajednički jezik sa desnim i lijevim vladama u Berlinu.
Borba za ideale i realpolitika
Političke stranke su neizostavan dio parlamentarnih demokratija i kao takve su nezamljenljive u političkom životu. Zato je za funkcionisanje parlamentarnih demokratija potrebno imati političke stranke koje će jedna drugu smjenjivati na izborima, odnosno nastupati kao kontrolni mehanizam i garancija biračima da na sljedećim izborima mogu kazniti vlast za njene propuste. Smjenjivost vlasti jeste odlika demokratije, a promjene vladajućih pokazatelj da građani nisu udaljeni od vlasti.
Ipak, sve se češće može čuti da se razlike među evropskim stranakama gube. Posljednje decenije daju puno primjera za te tvrdnje, kao što je i tačno da su se neki politički principi sa ljevice preselili na desnicu i obratno. Na primjer, prošla poljska vlada koju je predvodio PiS bila je protiv prodaje državnih kompanija i resursa. Njihovi partneri sa desnice u mnogim državama Evrope su za privatizaciju i jačanje multinacionalnih kompanija. Primjera otpora međunarodnim korporacijama kod ljevičara u Evropi gotovo da nema, a treba se sjetiti da je ljevičarska SYRIZA dolaskom na vlast u Ateni prodala gotovo sve što je od nje bilo traženo. Sličnih primjera ima još.
Evropska ljevica i desnica doživljele su značajne promjene proteklih decenijia i još uvijek se mijenjaju, dok se razlike između njih smanjuju i prazan prostor popunjavaju nove stranke i pokreti koje najčešće budu epizodisti. Paralelno, na Evropu se održavaju posljedice geopolitičkih kretanja na istoku Evrope, Bliskom istoku i budućeg odnosa Kine i Sjedinjenih Američkih Država gdje postoji značajna snaga koja traži redefinisanje uloge Washingtona izvan svojih granica.
Preispitivanje i evropskog poretka traje još od Brexit-a i svakim danom su sve jači glasovi koji se pitaju kuda ide ujedinjena Evropa. Također, na Zapadu se trenutno preispituje i koncept nacionalne države, jer ljevica vjeruje da su nadnacionalne institucije rješenje za mnoge probleme, u čemu ih podržava veliki dio desnice. U tim okolnostima pitanja ideološkog predznaka stranaka sačekaće neko drugo vrijeme, odnosno kriza i redefinisanje ljevice i desnice u Evropi će i dalje trajati.
Tekst je ranije objavljen na portalu pisjournal.net.